© Concepting Culture
In het Groninger pakhuis Lage der A 13 worden in 1922 delen van de tweede en derde verdieping Werkmans nieuwe drukkersimperium. Hendrik Werkman > heeft zijn drukkerij in de Pelsterstraat verlaten, z'n dure drukmachines verkocht en zo een faillissement net op tijd afgewend. Boven zijn nieuwe werkplaats blijven een paar zaaltjes leeg, een ideale kunstenaarsvrijplaats, zo zou blijken. De kunstenaarsvereniging van De Ploeg > heeft namelijk baat bij een modeltekenruimte, vergader- en expoplek. Kunstenaars, etspers, schilderinstrumentaria en last but not least de nodige drankflessen vinden boven Werkmans werkplek een artistieke haven.
Die haven heet een tijdje ‘expressionistisch’. Ploeglid Jan Wiegers > ontmoette in Zwitserland Ernst Ludwich Kirchner, destijds een bekende Duitse expressionistische schilder. Wiegers was onder de indruk van diens werk en nam, eenmaal weer thuis, het felle kleurgebruik, rijk aan contrasten en hoekige vormen, over op zijn portretten en landschappen. Wiegers zou Werkmans schilderkunst ook weer beïnvloeden. Werkman gaf verder uiting aan zijn expressionistische periode door goed naar schilders als Munch en Nolde te kijken.
© Concepting Culture
De drukker als kunstenaar
Maar Werkman blijft niet van de drukpers vandaan. Hij zoekt oudere papiersoorten, halfvergeten drukkersmaterialen (zetmateriaal) en bedient zich van een klassieke kniehevelpers om zijn druksels te vervaardigen. Een korte tijd volgt hij hiermee de stijl van het constructivisme maar Werkman is gewoon te speels en te experimenteel om lang in deze stijl te blijven hangen.
Dit wordt een tijd waarin Werkman in nauw contact staat met de almaar in- en uitlopende Ploegkunstenaars. Werkmans ter plekke gemaakte tijdschrift ‘The Next Call’ zal dan ook geïnspireerd zijn door zijn kunstbroeders. Van 1923 tot en met 1926 verschijnen er negen nummers van The Next Call, een overtuigende symbiose van Werkmans drukkunst en bijdragen van de overige Ploegleden (Werkman was in deze tijd voorzitter van De Ploeg). Zo schrijft Job Hansen > teksten voor het tijdschrift en maken Van der Zee > en Alkema > abstracte composities. Letterlijk én figuurlijk is echter het overgrote stempel op het tijdschrift dat van Werkman zelf.
© Concepting Culture
De Ploeg eenstemmig: The Next Call
Gewezen wordt dan op het punt dat het De Ploeg ontbreekt aan een sterk, gemeenschappelijk programma. Ondanks alle avant-garde opstellingen mist er iets. De Ploeg krijgt het niet voor elkaar een grote vuist te maken. De vernieuwingsbeweging heeft met andere woorden er niet toe geleid dat alle leden van De Ploeg met een eigen manifest komen. Werkman ziet dat met lede ogen aan en net voor The Next Call van de persen rolt, brengt Werkman dan ook een schotschrift uit, het rose pamflet. Hier klinkt Werkmans kritiek op het gebrek aan actie van De Ploeg. Hij schrijft: ‘Het wordt tijd, waarachtig. Het wordt meer dan tijd dat er iets gedaan wordt.’ Verder kondigt het pamflet aan dat er een tijdschrift (cahier) staat aan te komen met experimenteel drukwerk.
Een horecahel geëxposeerd
Op de Lage der A wordt niet alleen gewerkt. Het drankgelag weerklinkt genoeg op de derde verdieping en de leeggedronken flessen gaan soms in verticale vlucht via de ramen naar buiten. Ploeggezelligheid troef maar de geplande exposities krijgen minder reuring. Een van de tentoonstellingen vergt rood geschilderde wanden. Hierdoor wordt de kunstenaarsverdieping van het pakhuis later ook ‘Salon Rouge’ genoemd of meer nuchter Gronings, ‘De Rode Hel’. Vanaf 1924 echter heeft Werkman het rijk weer alleen. De Rode Hel is voorbij, een enorme drankbonnenadministratie blijft. De huur blijkt uiteindelijk onbetaalbaar. Logisch als je beseft dat een van de weinige expo’s hier gehouden, met werk van George Grosz, amper anderhalf man bezoek oplevert.
© Concepting Culture
Met weinig centen de kunst omarmen
Bij de drukkerij van Werkman haperen de inkomsten ook nogal eens. In de tweede helft van de jaren twintig moet Werkman zelfs een schikking treffen met zijn grootste schuldenaar (Lettergieterij Amsterdam) om een faillissement te voorkomen. Tot slot belandt Werkman ook in wat mindere huwelijksjaren met zijn Nell. Zij wordt geconfronteerd met een smallere beurs en beleeft steeds minder genoegen aan de kunstzinnige kanten van Werkman. Rond 1925 ‘vangt’ Werkman in de kringen van De Ploeg een wat spannender dame, Cornelia Spruit. Er ontstaat een affaire en op het moment dat Werkman financieel aan de grond zit, helpt zij hem er weer bovenop. Nell ziet de affaire ongerust maar standvastig tegemoet. Pas in 1935 maakt ze een eind aan de relatie met Werkman en vraagt de echtscheiding aan.
In de jaren twintig (september 1923 tot november 1926) verschijnen negen cahiers van The Next Call. De oplage blijft steken rond de dertig exemplaren, ook omdat het maken van de cahiers arbeidsintensief is. In deze tijd is de zakenman Werkman behoorlijk op z’n retour terwijl de kunstenaar Werkman nogal wat twijfels vertoont. Twijfels die depressieve trekjes oprakelen. Een van die neerslachtige periodes van Werkman betekent uiteindelijk dat het doek voor The Next Call valt. Halverwege de cahierreeks werd de aandacht nog verlegd van de plaatselijke abonnees naar een groter publiek. Werkman wilde aanhaken bij andere avant-gardistische kunsttijdschriften zoals De Stijl en Zenit. Deze poging het cahier bij avant-gardisten van naam onder de aandacht te brengen, levert echter weinig op; reden temeer om alweer de neerslachtigheid in te gaan.
© Concepting Culture
Het pakhuis zelf wordt tegenwoordig ook wel aangeduid als Het Werkmanhuis. In deze omgeving start Werkman met zijn eerste ‘druksels’, composities van kleurrijke vlakken en typografisch materiaal. En hier werkt hij uiteindelijk aan een aanzienlijk deel van zijn totale oeuvre want tot zijn eliminatie in 1945 door de nazi’s schept hij hier zijn drukkunst en kunsttijdschriften. Op deze plek zal ook duidelijk worden dat de zakenman dus drukker Werkman het onderspit gaat delven tegen de kunstenaar Werkman. Geïnspireerd door Vilmos Huszár, De Stijl, dada en constructivisme creëert de Groninger scheppingen die voortkomen uit zijn eigen artistieke atelier, een werkplaats waarin de drukpers zijn instrument is. Een werkplaats onder een nog nasmeulende Rode Hel.
Meer over de drukkerskunstenaar lees je in het compacte e-book Groningen en Werkman dat ook een uitvoerige wandelroute met kaartwerk omvat. Profiteer van 20% Basis-Vriend-Korting en download dit e-book (24 blz.) voor slechts € 2,39. Bekijk de publicatie hier. Wil je dit type e-books altijd gratis lezen en downloaden? Word dan Premium-Vriend voor slechts € 4,99 per jaar.